Kinderen en de dood
Helaas ontkomen ook kinderen niet aan het nemen van afscheid. Denk bijvoorbeeld aan het verlies van een favoriete knuffel, een verhuizing van een vriendje of het overlijden van een huisdier.
Wees eerlijk
In het dagelijkse leven zijn er genoeg aanleidingen om een kind vertrouwd te maken met afscheid, verlies en zelfs met de dood. Dat lijkt misschien wreed of op z’n minst overdreven, maar kinderen die leren omgaan met verlies hebben een voorsprong wanneer ze in werkelijkheid met de dood te maken krijgen.
Als er niet eerder met ze over gesproken is zal het allemaal moeilijker te begrijpen zijn, wanneer ze plotseling met afscheid en verlies geconfronteerd worden. Maar ook hun fantasie krijgt dan alle vrijheid en die kan soms gruwelijker zijn dan de werkelijkheid.
Natuurlijk wil je je kindje beschermen en behoeden voor verdriet, maar dit onderwerp is onlosmakelijk verbonden met het leven… en met geluk. Wees daarom zoveel mogelijk eerlijk tegen kinderen. Uiteraard hou je rekening met hun leeftijd en doe je dit op hun eigen niveau.
Verschil tussen dood en levenloos
Als eerste is het belangrijk dat je kind het verschil leert tussen dood en levenloos. Een auto is levenloos, net als hun speelgoed, boeken, rotsblokken, straattegels, meubilair, huishoudelijke artikelen, ambulances en politieauto’s. Dieren, bloemen, planten en mensen daarentegen leven, en kunnen daarom dood gaan. Iets dat groeit, beweegt, verandert, adem haalt en eet, dat leeft en kan dus doodgaan.
Levenloze dingen hebben nooit geleefd en kunnen daarom ook niet doodgaan. In het dagelijkse leven zijn er heel veel dode voorbeelden aan te wijzen. Let er maar eens op als je over straat loopt. Dode bloemen, een dode vogel, dode insecten en soms zelfs een dode eend of egel op de weg. Deze voorbeelden wekken nog weinig emotie op en zijn daarom goed om mee te beginnen.
Volgende stap
De volgende stap is kinderen te vertellen dat dood veroorzaakt kan worden door ziekte, ouderdom of een ongeluk. Wanneer er een sterfgeval in de omgeving is, is het raadzaam hierover te praten met je kind. Maak het onderwerp gewoon bespreekbaar.
Hierna kan je kind leren wat er vervolgens gebeurt. Begraaf zijn dode hamster in een klein doosje in de tuin met een klein gedenkmonumentje (al is het maar een takje) op zijn grafje. Door het uitvoeren van dit ritueel raken kinderen vertrouwd met de dood. Uiteindelijk zullen kinderen zich realiseren dat ook zij sterfelijk zijn.
Besef van de dood
Kinderen tot ongeveer 3 jaar, hebben nog geen goed besef van de dood. Natuurlijk zijn ze wel bang om van mama of papa gescheiden te worden en weten (en voelen) ze wat verlies is, het verschil tussen dood en levenloos is nog niet zo duidelijk. Toch kunnen ook kinderen in deze leeftijd lijden onder een verlies. Bang voor de dood zijn ze op deze leeftijd nog niet. Probeer je eigen angsten daarom niet op hun over te brengen.
Hoe vertel je een kind dat iemand dood is?
Een kind onder de 5 jaar zal niet begrijpen dat dood permanent is. Neem je kindje bij je op schoot, aai hem zachtjes over zijn rug of houd zijn handjes vast. Om je kindje gericht te laten luisteren kun je het beste je verhaal beginnen met: ‘Ik moet je iets ergs vertellen…’
Probeer vervolgens heel duidelijk te vertellen dat (bijvoorbeeld) oma niet meer ademt en niets meer kan voelen, geen pijn heeft, het niet koud heeft en zich niet ziek voelt. Probeer zo duidelijk mogelijk te zijn en vertel je kind zo eerlijk mogelijk wat er is gebeurd. Geef hem ruimte voor vragen en neem de tijd ze te beantwoorden.
Verwacht vragen
Van je kindje kun je vragen verwachten als: ‘Hoe lang blijft oma dood?’, ‘Eten doden hetzelfde als wij?’, ‘Waar gaat oma dan naar toe?’ en ‘Wanneer komt oma terug?’ Een kind kan honderden keren hetzelfde vragen en soms kan een kind een onverwachts helder antwoord geven. Het kan soms zelfs cru klinken, maar dit is zelden zo bedoeld.
Wees tijdens het vertellen ook niet bang voor je eigen emoties. Natuurlijk hoef je je tranen niet te verbergen, je kind mag best weten dat je heel verdrietig bent. Een hysterische huilbui is natuurlijk een heel ander verhaal…
Meest vertrouwd
Verdrietige boodschappen kunnen het best worden overgebracht door de persoon waarmee het kind het meest vertrouwd is. Afhankelijk van de leeftijd en het karakter van je kindje kan je eigenlijk heel verschillende reacties verwachten. Sommige kinderen worden heel boos, sommige reageren helemaal niet (zijn met stomheid geslagen) en sommige vuren een lawine van vragen op je af. Hoe je kindje ook reageert, lichamelijk contact heeft op heel veel kinderen een troostende uitwerking.
Hoe jonger de kindjes zijn, hoe korter het intense verdriet zal duren. Kinderen kunnen heel makkelijk alles naast zich neer leggen en gewoon doorgaan met spelen. Ze bezitten niet de capaciteit om intense pijn lang achtereen te verdragen. Daardoor kan een kind met tussenpozen rouwen en verdriet tonen.
Hulpmiddelen
Regelmatig verschijnen er kinderboeken met als thema: afscheid, verdriet en rouwverwerking. Deze boeken zijn vaak heel geschikt om aan je kind voor te lezen en op deze manier het onderwerp bespreekbaar te maken. Een overzicht van deze boeken vind je op onze rouwboekenlijst.
Afscheid van een naaste
Wanneer je kind afscheid moet nemen van een naaste, bijvoorbeeld een gezins- of nabij familielid, dan kun je hem betrekken bij de uitvaart. Ook hun inbreng en wensen zijn belangrijk voor het rouwproces. Misschien kunnen ze zelfs kleine taken uitvoeren en op zich nemen.
Dwing kleine kinderen niet om afscheid te nemen, maar stimuleer dit wel. Het is niet gek als ze er tegenop zien, maar dat hoeft niet altijd een reden te zijn om iets niet te doen. Als ze echt niet willen, forceer het dan niet.
Uiteraard kunnen de kinderen ook aanwezig zijn tijdens het condoleren en tijdens de uitvaart. Je kunt de dienst aanpassen op de aanwezigheid van (kleine) kinderen. Je kunt dit vooraf overleggen met voorganger of pastor.
Geef ook na de uitvaart ruimte voor verdriet en verwerking, door de persoon niet dood te zwijgen, maar juist over hem of haar te praten met jou of met anderen. Herdenk hem op hoogtijdagen, zoals de geboorte- en/of sterfdag. Kinderen kunnen onverwachts met hun emoties tobben, neem hier de tijd voor op de momenten dat dit nodig is en stel deze aandacht liever niet uit. Blijf daarom goed op de signalen van kinderen letten.
Wat beseffen kleine kinderen van de dood?
Kinderen tot 3 jaar
Tot drie jaar hebben kinderen nog niet zoveel besef van dood, en/of het verschil tussen dood en levenloos. Ze kennen echter wel de angst verlaten te worden en ze kunnen ook gevoelig zijn voor jouw verdriet. Dit geldt al voor jonge baby’s.
Kinderen op deze leeftijd reageren op hun eigen manier. Het ene moment zitten ze vrolijk en enthousiast te spelen en het volgende moment zijn ze ineens verdrietig of willen ze een mooie tekening maken voor de overledene.
Kinderen van 3 tot 6 jaar
Kinderen in deze leeftijd kennen inmiddels het verschil tussen leven en dood, maar hebben nog niet het diepere besef wat het echt inhoudt. We. hebben ze grote belangstelling voor bepaalde levensvragen en/of vragen over de dood. Ze kunnen erg nieuwsgierig zijn en vragen stellen zoals: “Wat voelt oma nu? Kan oma mij nu zien? Is oma nu helemaal alleen?”
Kinderen van 6 tot 9 jaar
Op deze leeftijd wordt het besef steeds groter en weten ze dat iemand die dood is, niet meer terug komt. Misschien is het besef nog niet volledig en ze zullen het ook niet voor 100% begrijpen, maar op deze leeftijd kan er wel een angst voor de dood ontstaan. Ook op deze leeftijd kun je vragen over de dood verwachten en willen ze graag zo goed mogelijk weten hoe het zit.
Kinderen van 9 tot 12 jaar
Kinderen in deze leeftijdsfase weten wat het betekent als iemand dood gaat, ze zullen echter hun emotie niet altijd tonen. Liever lossen ze de dingen zelf op en zullen zo ook met hun verdriet omgaan. Juist bij deze kinderen is het belangrijk ze de ruimte te geven om over hun verdriet te praten. Doen ze dit niet dan kan het verdrietig zich uiten in boosheid of zelfs vijandigheid (niet willen luisteren).
Kinderen vanaf 12 jaar
Vanaf deze leeftijd weten kinderen heel goed wat het inhoudt en dat de dood onlosmakelijk aan het leven is verbonden. Op deze leeftijd kunnen kinderen ook nadenken over de zin van het leven en andere filosofische vraagstukken. Confrontatie met de dood kan ze verwarren. Belangrijk dat ze niet in hun zelf gekeerd raken. Probeer zo goed mogelijk met je zoon of dochter in contact te blijven.
Meer informatie
Kinderen mee naar de uitvaart?
Tips om je kind goed te begeleiden bij rouw
Je kindje is doodgeboren. Hoe overleef je deze nachtmerrie?
Hoe kun je iemand troosten?
Het laatste moment. Hoe beleef je deze zo intens mogelijk?
Afscheidsmuziek & Kinderuitvaart muzieklijst
Afscheid moeder. Dag lieve mama
Verplichtingen bij het afscheid van je baby
Autisme en rouwverwerking. Houd rekening dat zijn verwerking kan afwijken.
Bronvermelding
Tekst: Marion Middendorp
De meest gestelde vragen over kinderen en de dood | Riet Fiddelaers-Jaspers en Jan Fiddelaers
Stockfoto: 123rf.com
