Herken jij gaslighting? En hoe gevaarlijk is het?
Dit is misschien geen onderwerp waar je dagelijks aan zal denken, maar de kans zit erin dat je er (onbewust) wel dagelijks mee te maken hebt: gaslighting. Het komt vaker voor dan je denkt; in relationele sfeer, maar bijvoorbeeld ook tussen ouders en kinderen of in een dictatuur. Maar wat is het eigenlijk? Hoe kun je het herkennen? En hoe schadelijk kan het zijn?
Wat is gaslighting?
De term is gebaseerd op het toneelstuk Gaslight (geschreven door de Britse toneelschrijver Patrick Hamilton in 1938), waarin een man zijn vrouw ervan probeert te overtuigen dat zij gek wordt. De echtgenoot in Gaslight draait zo nu en dan het gaslicht lager. De vrouw merkt op dat de lamp minder licht geeft, maar de man ontkent in alle toonaarden, en suggereert herhaaldelijk dat ze de laatste tijd wat bijziend overkomt. De vrouw gaat twijfelen totdat ze uiteindelijk gelooft dat niet het licht zwakker wordt, maar haar eigen ogen of gezond verstand.
Manipulatietechniek
Gaslighting komt in alle vormen voor, bijvoorbeeld in een (narcistische) relatie, maar ook grootschaliger. Denk bijvoorbeeld aan de Tweede Wereldoorloog. Gaslighting is een manipulatietechniek waarmee je een persoon of meerdere personen aan het twijfelen brengt over de waarheid. Bij gaslighting wordt de waarheid verdraaid om de ander onzeker te maken. Die onzekerheid geeft de ander macht. Want hoe groter de onzekerheid, hoe meer hij zal vertrouwen op zijn gaslighter. En met dit groeiende vertrouwen, zal ook de afhankelijkheid groeien.
Gaslighting is een emotionele manipulatie. Dit doet hij door de waarheid overtuigend te verdraaien en daarmee twijfel te zaaien bij de ander. Die gaat zich afvragen: “Ben ik nou gek? Door deze onzekerheid gaat het slachtoffer (of slachtoffers) meer op de dader leunen, waardoor hij steeds belangrijker wordt. Het is een subtiel proces, vaak gaat het in het begin om kleine dingen maar de uiteindelijke impact kan erg groot zijn. Het is dus belangrijk om er alert op te zijn. Zowel in huis als buiten de deur. Luister maar eens goed naar een politiek debat, je kunt een bingokaart maken en onderstaande zinnen (of variatie hierop) afstrepen.
Zo kan gaslighting klinken
Weet je het zeker? Je hebt een slecht geheugen.
Waarom reageer je zo defensief?
Je bent zo (over) gevoelig.
Je bent zo pathetisch!
Ik heb dat nooit gezegd.
Daar ga je weer…
Je overdrijft.
Dat is nooit gebeurd!
Je hebt hulp nodig.
Waarom ben je zo overstuur? Ik maakte maar een grapje.
Je verbeeldt je dingen.
Je hebt dat verzonnen!
Het is jouw schuld!
Je zou eens naar jezelf moeten luisteren.
Heb je daar bewijs van?
Je liegt!
Je overdrijft!
Niemand zal je geloven.
Als je echt van me houdt, zou je dit niet doen.
Waarom vertrouw je me niet?
Mijn eigen ervaring
Jaren geleden heb ik een kortlopende relatie gehad met een narcistische man. Dat had ik natuurlijk niet direct in de gaten, want anders was ik direct weggelopen. Echter gaandeweg betrapte ik hem zo nu en dan op een leugen. Over kleine dingen die amper de moeite waard waren, maar ook over grotere dingen. Als ik hem daarop aansprak, werd het altijd op een behoorlijk aanvallende manier ontkend. Juist die felle overtuiging maakte mij aan het twijfelen. “Misschien zag ik het verkeerd? Waarom moet ik overal over zeuren?” “Waarom zou hij erover liegen? Het was vast een misverstand.”
De relatie kabbelde voort tot het moment dat ik steeds meer signalen oppikte dat hij mij ontrouw was. Uiteraard confronteerde ik hem ermee en die confrontatie eindige in een hooglopende ruzie. Volgens hem was ik jaloers, zag ik spoken en zijn ontrouw werd in alle toonaarde ontkend. Er was volgens hem géén andere vrouw. Een week later werd ik gebeld door die andere vrouw… Uiteraard was “het vreemdgaan” mijn schuld. Op dat moment ben ik de relatie gestopt, maar hiermee was dit hoofdstuk nog niet afgesloten.
Zielige verhalen
Nadat ik de relatie had beëindigd, kwamen de zielige verhalen. “Ineens” bleek hij ongeneeslijk ziek, had hij een heftige vorm van longkanker en naderde zijn einde… Wat was ik volgens hem harteloos als hij dit traject alleen zou moeten doorlopen. Wederom begon ik te twijfelen, het zou toch vreselijk zijn om hem deze donkere en troosteloze weg alleen te laten bewandelen? Ik besloot met hem mee te lopen, totdat ik erachter kwam dat zijn medicatie niet meer dan een paracetamolletje betrof. Toen was ik klaar en vanaf dat moment ook echt definitief.
Mij overkomt dit niet. Oh nee?
Als je dit leest kun je je wellicht niet voorstellen dat dit jou zou kunnen overkomen en toch blijft het belangrijk waakzaam te zijn. Want emoties en gevoelens kunnen je ratio beïnvloeden waardoor iedereen ontvankelijk kan worden. Iedereen is vatbaar voor gaslighting en daarom komt het vaker voor dat je denkt. Dictators, narcisten en cult leiders zijn er gek op! De grootste alarmbel zou moeten zijn als je steeds vaker denkt: “Ben ik nou gek?”
Gaslighting is een vorm van emotionele manipulatie. Mijn ervaring betrof een liefdesrelatie, maar het komt ook voor tussen ouders en kinderen, collega’s, vriendschappen, maar ook grootschaliger om grote groepen mensen te manipuleren. Gaslighting heeft als doel de ander onzekerder te maken, zodat hij steeds gaat vertrouwen op de gaslighter en daarmee afhankelijker wordt. De macht van de ander wordt hiermee vergroot.
De gaslighter doet het overigens niet altijd doelbewust. In veel gevallen zal het “onschuldig” beginnen, maar gedurende de tijd – door het zien wat het oplevert – steeds verder gaan. In veel gevallen zal er sprake zijn van een narcistische persoonlijkheidsstoornis, maar dat hoeft niet altijd zo zijn. Het kan ook om aangeleerd gedrag gaan.
Symptomen van gaslighting
Als je twijfelt of jij slachtoffer bent, stel jezelf dan eens de volgende vragen:
Twijfel je regelmatig aan je eigen waarneming?
Heb je het idee dat je overgevoelig bent?
Ervaar je het gevoel van eenzaamheid en/of depressie?
Kun je steeds minder genieten van dingen?
Voel je je vaak zenuwachtig en/of onzeker?
Wordt je regelmatig aangevallen om dingen die jij belangrijk vindt?
Praat je het gedrag van de ander voor jezelf vaak goed?
Raak je steeds meer geïsoleerd van familie en vrienden?
Betrap je de ander vaak op een leugen?
Wat kun je eraan doen?
Als je op veel van bovenstaande punten “ja” hebt moeten zeggen, is het verstandig de relatie goed onder de loep te nemen. Neem de gesprekken eens op, of schrijf de conflicten uit om ze met een ander te bespreken. Dit kan een goede vriend zijn, maar natuurlijk ook een huisarts of zorgverlener. Met elkaar kun je de situatie objectief beoordelen.
Blijf bewust van wat je zelf voelt of denkt en houd daar zoveel mogelijk aan vast. Heb je het gevoel dat je helemaal niet meer op je eigen waarneming kunt vertrouwen, ga dan op zoek naar professionele hulp. Met een therapeute kun je werken aan je onzekerheid.
Zersetzung
Gaslighting beperkt zich niet tot de relationele sfeer, maar het wordt ook grootschaliger gebruikt. De Stasi in de DDR was zelfs openlijk over het gebruik van deze methode. Het werd Zersetzung genoemd. Politieke tegenstanders werden paranoïde en sociaal kapot gemaakt. Dit werd gedaan door het bewust verspreiden van geruchten en tegenstanders te stalken. Het bleek een effectieve methode, net als methoden zoals verdeel en heers, uitsluiting en projectie om grote groepen mensen in toom te houden. De groep mensen zullen langzaam de gedachten overnemen van de mensen die ze vrezen en de gaslighting op die manier voortzetten. Het boek Animal Farm van George Orwell brengt dit mooi in beeld.
Meer informatie
Wat als je dochter thuiskomt met een veel oudere vriend?
Vreemdgaan in een relatie en daarna samen verder. Kan dit?
Partner, kinderen een baan, en jij dan?
Berekende liefde: Ik blijf bij hem voor het geld
Bronvermelding
Tekst: Marion Middendorp
Stockfoto: 123rf.com
